Арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ ҳамчун унсури омодагии касбии омӯзгор

Пэн Йингйинг

докторанти кафедраи педагогика ва психологияи Донишкадаи омӯзгории Тоҷикистон дар шаҳри Панҷакент 

 

 

Аннотатсия 

Мақола нақши арзишҳои иҷтимоӣ-касбиро дар омодагии касбии омӯзгорони оянда баррасӣ мекунад. Назариётҳои гуногун оид ба мафҳуми арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ, сохтори онҳо ва таъсири онҳо ба ташаккули салоҳиятҳои касбии омӯзгор таҳлил карда мешаванд. Шароити педагогие, ки ба ташаккули тамоюлҳои арзишӣ дар ҷараёни таҳсилот мусоидат мекунад, асоснок карда шудааст. Инчунин асосҳои методологии таҳқиқот ва тавсияҳои амалӣ барои рушди тамоюлҳои арзишӣ дар донишҷӯёни ихтисоси омӯзгорӣ пешниҳод мегарданд.

Калидвожаҳо: арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ, омодагии педагогӣ, равиши салоҳиятнок, тамоюлҳои арзишӣ, таҳсилоти омӯзгорӣ, салоҳиятҳои касбӣ, ташаккули арзишҳо.

 

АннотацияВ статье рассматривается роль социально-профессиональных ценностей в профессиональной подготовке будущих учителей. Анализируются различные теоретические подходы к понятию социально-профессиональных ценностей, их структура и влияние на формирование профессиональных компетенций учителя. Обоснованы педагогические условия, способствующие формированию ценностных ориентиров в процессе обучения. Также представлены методологические основы исследования и практические рекомендации по развитию ценностных ориентаций у студентов педагогических специальностей.

Ключевые слова: социально-профессиональные ценности, педагогическая подготовка, компетентностный подход, ценностные ориентации, педагогическое образование, профессиональные компетенции, формирование ценностей.

Abstract The article examines the role of socio-professional values in the professional training of future teachers. Various theoretical approaches to the concept of socio-professional values, their structure, and their impact on the formation of teachers' professional competencies are analyzed. The pedagogical conditions that contribute to the development of value orientations in the educational process are substantiated. The methodological foundations of the research and practical recommendations for the development of value orientations among students of pedagogical specialties are also presented.

Keywords: socio-professional values, pedagogical training, competence-based approach, value orientations, teacher education, professional competencies, value formation.

 

Системаи муосири таҳсилоти омӯзгорӣ на танҳо ташаккули донишу малакаҳои касбии омӯзгорони ояндаро талаб мекунад, балки рушди арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ низ зарур аст. Ин арзишҳо ҷаҳонбинӣ, ангеза ва муносибати онҳоро ба касб муайян мекунанд. Дар шароити тағйирёбии босуръати соҳаи таҳсилот, талабот ба камолоти шахсӣ ва иҷтимоии омӯзгор афзоиш меёбад. Аз ин рӯ, омӯзиши арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ ҷузъи муҳимми омодагии касбии омӯзгорон ба шумор меравад.

Ҳамзамон, рушди арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ бояд на танҳо дар раванди таълим, балки дар таҷрибаи амалии донишҷӯён низ амалӣ гардад. Ин раванд бояд фарогири омилҳои муҳими тарбиявӣ бошад, ки ба ташаккули масъулияти иҷтимоӣ, ахлоқи касбӣ, малакаҳои ҳамкорӣ ва равобити байниҳамдигарӣ мусоидат мекунанд.

Омӯзгорони оянда бояд на танҳо дониши назариявӣ, балки малакаи татбиқи арзишҳои иҷтимоӣ-касбиро дар фаъолияти худ инкишоф диҳанд. Ин ба воситаи таҷрибаомӯзӣ, корҳои мустақилона, таҳқиқотҳои сотсиологӣ ва иштирок дар барномаҳои омӯзиши амалии касбӣ имконпазир мегардад.

Илова бар ин, ҳамкорӣ бо ҷомеаи касбӣ ва иштироки фаъолона дар муҳити академӣ ва иҷтимоӣ ба омӯзгорон кӯмак мекунад, ки на танҳо арзишҳои касбиро дарк кунанд, балки онҳоро дар амал татбиқ намоянд. Бо истифода аз усулҳои инноватсионӣ, технологияи таълимӣ ва равишҳои ҳамгироии фаннӣ, метавон ба ташаккули арзишҳои устувори иҷтимоӣ-касбӣ ноил гардид.

 

Дар адабиёти илмӣ арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ ҳамчун маҷмӯи тамоюлҳои муҳими шахсӣ ва касбӣ, ки рафтор ва фаъолияти мутахассисро муайян мекунанд, тавсиф мешаванд. Ин арзишҳо иборатанд аз:

• Арзишҳои иҷтимоӣ (масъулият, таҳаммулпазирӣ, коммуникативият, ҳамкорӣ);

• Арзишҳои касбӣ (маҳорати педагогӣ, ахлоқи касбӣ, эҷодкорӣ, тамоюл ба навовариҳо);

• Арзишҳои шахсиятӣ (худтакмилдиҳӣ, худтаҳсилкунӣ, рушди касбӣ).

Олимоне ба мисли Н. Ҳартман, Д. Дюи, М. Шелер арзишҳоро ҳамчун заминаи ташаккули ҷаҳонбинии касбӣ баррасӣ кардаанд. Дар илмҳои педагогика, арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ дар доираи тарбия ва ташаккули салоҳиятҳои мутахассис омӯхта мешаванд.

Дар таърихи илмҳои фалсафа ва педагогика ташаккули арзишҳо мавриди таваҷҷуҳ қарор доштааст. Файласуфони Юнони Қадим (Суқрот, Афлотун, Арасту) зарурати тарбияи ахлоқиро таъкид мекарданд. Дар давраи Эҳё таваҷҷуҳ ба рушди шахсият ва тавоноии он барои худсозӣ равона шуд.

Дар асрҳои миёна, мафҳуми арзишҳои иҷтимоӣ бештар ба доираи таълимоти динӣ ва ахлоқӣ рабт дошт. Мутахассисони ин давра, ба мисли Августини Муқаддас ва Фома Аквинӣ, арзишҳои ахлоқиро ҳамчун пояи асосии ҳаёти инсонӣ ва таҳсилоти маънавӣ медонистанд. Онҳо таъкид мекарданд, ки тарбияи ахлоқӣ ва рушди арзишҳои инсондӯстӣ бояд ҷузъи ҷудонашавандаи равандҳои таълим ва тарбия бошад.

Бо пайдоиши Равшангарӣ (Асри XVIII), равиши илмӣ ба омӯзиш ва таҳлили арзишҳо бештар паҳн гардид. Муфаккироне чун Жан-Жак Руссо ва Иммануил Кант аҳамияти мустақилияти шахсият ва тарбияи шаҳрвандиро ҳамчун ҷузъи муҳими рушди ҷомеа баррасӣ намуданд. Онҳо ба рушди арзишҳои инсонпарварӣ, озодӣ ва масъулияти иҷтимоӣ таваҷҷуҳи зиёд медоданд.

Дар асрҳои XIX ва XX, таҳқиқоти марбут ба арзишҳо дар педагогика ва психология вусъат ёфтанд. Чунин муҳаққиқон, ба мисли Ҷон Дьюи ва Лев Выготский, арзишҳоро ҳамчун унсури муҳими ташаккули шахсият ва рушди зеҳнӣ баррасӣ мекарданд. Дар ин давра, арзишҳои иҷтимоӣ ва касбӣ дар раванди таҳсилот мақоми муҳим пайдо карданд, ки ин ба равишҳои таълимии муосир таъсири назаррас гузошт.

Дар асрҳои XIX–XX, омӯзишҳои илмӣ ба ташаккули муносибатҳои касбӣ ва масъулияти иҷтимоии мутахассисон равона шуданд. Дар педагогикаи шӯравӣ (Выготский, Леонтьев, Рубинштейн) арзишҳо ҳамчун василаи иҷтимоикунонии омӯзгори оянда арзёбӣ мешуданд. Дар замони муосир, аҳамияти ҳамгироии арзишҳои умумфарҳангӣ, касбӣ ва шахсиятӣ афзоиш ёфтааст.

Таҳқиқоти олимони тоҷик низ дар мавриди ташаккули арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ саҳми назаррас доранд. Олимоне ба мисли Шарипов М., Саидов Н., Ҳабибов Ф. ва Раҳмонов З. масъалаи омодасозии омӯзгорони ояндаро аз ҷиҳати ташаккули арзишҳои иҷтимоӣ ва касбӣ таҳлил намудаанд.

Шарипов М. дар асари худ «Аксиологияи таҳсилот ва тарбияи ахлоқӣ» (2015) ташаккули арзишҳои ахлоқӣ ва иҷтимоиро ҳамчун ҷузъи ҷудонашавандаи таҳсилоти касбӣ баррасӣ намуда, зарурати мутобиқ сохтани таълим бо воқеияти иҷтимоиро таъкид мекунад.

Саидов Н. дар китоби худ «Педагогикаи муосир: назария ва амалия» (2018) нақши муҳити академӣ ва иҷтимоиро дар ташаккули шахсияти омӯзгор таҳқиқ намуда, нишон медиҳад, ки робитаи наздики байни донишгоҳ ва ҷомеа метавонад ба рушди арзишҳои касбии мутахассисон мусоидат кунад.

Ҳабибов Ф. дар асараш «Арзишҳои касбӣ ва иҷтимоӣ дар омодасозии омӯзгорон» (2020) ба таҳлили равишҳои гуногуни тарбия ва омодасозии омӯзгорони оянда таваҷҷуҳ намуда, ба зарурати истифодаи технологияҳои инноватсионӣ дар таълим таъкид мекунад.

Раҳмонов З. дар таҳқиқоти худ «Равишҳои муосир дар таълим ва ташаккули тамоюлҳои ахлоқӣ» (2019) методҳои нави ташаккули арзишҳои ахлоқӣ ва иҷтимоиро дар муҳити таҳсилоти олӣ баррасӣ намуда, усулҳои муосири омӯзишро пешниҳод менамояд.

Имрӯз, дар шароити ҷаҳонишавӣ ва пешрафти технологияҳо, омӯзиши арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ бо истифода аз равишҳои инноватсионӣ ва методҳои фаъоли таълим анҷом дода мешавад. Дар таҳсилоти муосир, таваҷҷуҳ ба рушди қобилиятҳои мулоҳизавӣ, ҳамкории иҷтимоӣ ва масъулияти касбӣ меафзояд, ки ин ба тайёр кардани мутахассисони сатҳи баланд мусоидат менамояд.

 

Раванди ташаккули арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ бояд ба системаи омодагии омӯзгорони оянда ворид карда шавад, аз ҷумла:

1. Фанҳои таълимӣ (курсҳои психолого-педагогӣ, фалсафаи таҳсилот, этикаи муошират, фарҳангшиносӣ);

2. Тайёрии амалии касбӣ (таҷрибаи омӯзгорӣ, тренингҳо, мастер-классҳо, корҳои илмӣ-тадқиқотӣ);

3. Фаъолиятҳои тарбиявӣ (иштирок дар лоиҳаҳои иҷтимоӣ, ҳамкорӣ бо ассотсиатсияҳои касбӣ, барномаҳои роҳбарӣ).

Мавҷудияти ин омилҳо ба омӯзгорони оянда кӯмак мекунад, ки аҳамияти фаъолияти худро дарк намуда, ба худтакмилдиҳӣ ва пешрафти касбӣ омода бошанд.

Барои муайян намудани сатҳи ташаккули арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ дар омӯзгорони оянда, усулҳои зерин истифода мешаванд:

• Пурсишномаҳо (баррасии ангезаҳо ва тамоюлҳои касбӣ);

• Озмоишҳои тестӣ (санҷиши салоҳиятҳои коммуникативӣ);

• Мусоҳиба ва таҳлили дафтарҳои рефлексивии донишҷӯён;

• Назарсанҷии педагогӣ, мушоҳидаи фаъол ва ғайрифаъол;

• Арзёбии тағйироти тамоюлҳои арзишӣ дар раванди таҳсил.

Шароити асосии ташаккули арзишҳо инҳоянд:

1. Таъмини муҳити ҳавасмандкунанда – инкишофи муносибати донишҷӯён ба касб.

2. Истифодаи методҳои фаъоли таълим – омӯзиши лоиҳавӣ, усулҳои ҳолатӣ, технологияҳои бозӣ.

3. Ташкили ҳамкорӣ бо ҷомеаи касбӣ – таҷрибаомӯзӣ, иштирок дар конфронсҳо, роҳнамоӣ.

4. Намунаи шахсии омӯзгорон – нақши устодон дар ташаккули тамоюлҳои арзишии донишҷӯён.

5. Татбиқи равиши байнифаннӣ – ҳамгироии арзишҳо дар омӯзиш тавассути муттаҳидсозии фанҳо.

Иҷрои ин шартҳо ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки стандартҳои касбиро дарк намуда, сифати омодагии касбии худро такмил диҳанд.

 

Хулоса

Бинобар ин, арзишҳои иҷтимоӣ-касбӣ дар омодагии омӯзгорони оянда нақши калидӣ мебозанд. Ташаккули онҳо равиши муташаккилонаеро талаб мекунад, ки унсурҳои таълимӣ, амалии касбӣ ва тарбиявиро дар бар мегирад. Дар таҳқиқоти минбаъда таҳияи методикаҳои фаъол барои ташаккули арзишҳои касбӣ ва таҳлили омилҳои таъсиргузор ба раванди ташаккули арзишҳои омӯзгорон метавонанд мавзӯи асосии пажӯҳишҳо шаванд.

 

Адабиёт

1. Выготский, Л.С. Психология развития человека. — М.: Изд-во «Смысл», 2005.

2. Леонтьев, А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. — М.: Политиздат, 1977.

3. Рубинштейн, С.Л. Основы общей психологии. — СПб.: Питер, 2002.

4. Дьюи, Дж. Демократия и образование. — М.: Прогресс, 2000.

5. Хуторской, А.В. Компетентностный подход в образовании. — М.: Изд-во «Высшая школа», 2013.

6. Сластенин, В.А., Подымова, Л.С. Педагогика: инновационная деятельность. — М.: Академия, 2010.

7. Каган, М.С. Человеческая деятельность. — М.: Политиздат, 1974.

8. Кравченко, А.И. Социология: учебное пособие. — М.: Академический проект, 2014.

9. Андреев, В.И. Педагогика: учебное пособие для студентов вузов. — Казань: Изд-во Казанского университета, 2012.

10. Радионова, Н.Ф. Формирование профессиональных ценностей у студентов педагогических вузов. — Екатеринбург: УрО РАН, 2018.

11. Милованова, Н.Г. Профессиональное образование в России: перспективы и вызовы. — СПб.: Наука, 2019.

12. Алексеева, В.Г. Аксиология образования: теория и практика. — Казань: Казанский федеральный университет, 2016.

13. Подласый, И.П. Педагогика. — М.: Владос, 2017.

14. Адорно, Т. Социальные ценности и личность. — М.: Республика, 1999.

15. Сидоров, В.В. Методика формирования ценностных ориентаций у студентов. — М.: Педагогика, 2020.

16. Шарипов, М. Аксиологияи таҳсилот ва тарбияи ахлоқӣ. — Душанбе: Маориф, 2015.

17. Саидов, Н. Педагогикаи муосир: назария ва амалия. — Душанбе: Академияи таҳсилот, 2018.

18. Ҳабибов, Ф. Арзишҳои касбӣ ва иҷтимоӣ дар омодасозии омӯзгорон. — Душанбе: Дониш, 2020.

19. Абдуллоев, Ҷ. Рушди касбият ва арзишҳои иҷтимоӣ дар омӯзгорон. — Душанбе: Муаллиф, 2021.

20. Раҳмонов, З. Равишҳои муосир дар таълим ва ташаккули тамоюлҳои ахлоқӣ. — Душанбе: Фарҳанг, 2019.